De Tweede Kamerverkiezingen van 2025 zijn achter de rug. Na een nek-aan-nekrace heeft D66 onder Rob Jetten nipt de PVV van Geert Wilders verslagen en wordt ze voor het eerst ooit de grootste partij. Wat zijn de vooruitzichten voor Nederland?
Turbulente verkiezingen
De verkiezingen van 29 oktober jl. verliepen zeer turbulent. Een paar dagen voor de verkiezingsdatum gaf nog 40% van de kiezers aan nog niet te weten op wie te stemmen. Het was enkel in de laatste weken dat D66 een opmars in de peilingen maakte en de PVV ging dalen.
D66 heeft met 26 zetels het hoogste aantal zetels ooit behaald. Dat ze hiermee ook de grootste partij worden, toont vooral de grote electorale verdeeldheid aan. In 1994 en 2021 behaalde de partij 24 zetels, maar werd toen beide keren junior-partner in respectievelijk de kabinetten-Kok I en -Rutte III.
D66 en PVV behaalden nu beide zo’n 16-17% van de stemmen. Het is de eerste keer ooit dat de grootste partij minder dan 20% van de stemmen haalt. Slechts 3 drie andere partijen (VVD, GL-PvdA en CDA) haalden daarnaast meer dan 10%. De nieuwe Tweede Kamer telt een verdere 10 partijen met minder dan 10% van de stemmen, met 1 tot 9 zetels. Verder heeft ruim 21% helemaal niet gestemd en hebben 40.000 mensen (een recordaantal) blanco gestemd.
Onvrede met kabinet-Schoof
De uitslag weerspiegelt de onvrede met het kabinet-Schoof, dat vanaf het begin gekenmerkt werd door ruzies. De coalitiepartijen verloren samen 36 zetels. De grootste verliezer was het NSC, dat alle 20 verloor. De partij heeft niets voor elkaar gekregen, en het gezicht ervan is met een burn-out uit de politiek verdwenen. Dat Omtzigt uit het niets met een nieuwe partij 20 zetels haalde en nu alles weer verloor, toont aan in wat voor convulsief tijdperk we leven.
De PVV is vooral in de laatste weken steun kwijtgeraakt. Het plan van Wilders om zijn eigen partij te redden door het kabinet-Schoof op te blazen, was een gok, en het is minder goed afgelopen dan hij gepland had. Niettemin is Wilders niet genoeg ontmaskerd, in de zin dat hij is weggelopen voordat de hardste klappen gingen vallen voor de werkende klasse, en daarom behoudt hij nog steeds een flinke basis. Een deel van zijn aanhang is overgegaan naar de meer burgerlijke chauvinisten van JA21 of juist naar het radicalere Forum voor Democratie. Gezamenlijk hebben de drie partijen ongeveer evenveel zetels. Een deel van de werkende klasse en middenklasse blijft deze partijen als anti-establishment zien, en dat kan pas veranderen als er een echt politiek massa-alternatief is voor de werkende klasse.
Terugkeer van het ‘midden’?
Twee van de grote winnaars zijn zogenaamde ‘middenpartijen’, namelijk D66 en het CDA – traditionele partijen van de bourgeoisie. De algemene trend is dat deze partijen overal hun steun kwijtraken, zoals in Nederland bij de vorige verkiezingen.
Betekent dit nu een grote trendbreuk of een ommekeer? Er zijn hier geen aanwijzingen voor. In de eerste plaats hebben de radicaal-rechtse partijen gezamenlijk geen verlies geleden. In zoverre het ‘midden’ heeft gewonnen, komt dat grotendeels door de totale instorting van het NSC en het falen van GroenLinks-PvdA om winst te behalen uit de onvrede over Schoof.
De toegenomen stem voor het CDA weerspiegelt een nostalgie onder de oudere lagen, om terug te keren naar een stabieler verleden. Een frisse nieuwe lijsttrekker erbij (Bontenbal) helpt hieraan mee. De tijden dat het CDA de traditionele partij van de Nederlandse bourgeoisie was die met gemak 35 tot 45 zetels haalde, zijn echter vervlogen.
Bij D66 speelde mee dat de partij zich geheel tegen het kabinet-Schoof afzette en zich als ‘anti-populistisch’ afschilderde. En verder dat de partij niet, zoals in het verleden, hamerde op de noodzaak voor ‘hervormingen’ (een eufemisme voor bezuinigingen), maar met positieve plannen kwam zoals het bouwen van 10 nieuwe steden.
In werkelijkheid zal nieuwe regeringsdeelname van deze ‘middenpartijen’, helemaal in een verslechterde economische situatie, deze partijen verder onder druk zetten, als ze gedwongen worden ordinaire bezuinigingen door te voeren.
Het falen van ‘links’
Het is het falen van zogenaamd ‘links’ dat heeft bijgedragen aan de versterking van het ‘midden’, in het bijzonder D66. De fusiepartij GroenLinks-PvdA zou de grote redder op links zijn, maar ze verloren 5 zetels ten opzichte van 2023. Vooral in de grotere steden is te zien dat ze een flink segment van hun aanhang zijn kwijtgeraakt aan D66.
Frans Timmermans kwam terug als Eurocommissaris uit Brussel om met de nieuwe fusiepartij premier te worden. Zowel in 2023 als dit jaar is dit mislukt. Het samenvoegen van de twee partijen zorgt voor een kwantitatief groter geheel, maar zegt niets over de kwaliteit van de partij.
In tegenstelling tot wat de hysterische rechtse pers beweert, betekende de fusie geen ‘verlinksing’, maar juist een versterking van de gematigde krachten en bureaucratische elementen binnen beide partijen. De verschuiving van het Palestina-standpunt was geen gevolg van de invloed van ‘radicale GroenLinksers’, maar het gevolg van druk vanuit de samenleving (waar een meerderheid tegen de oorlog in Gaza is). Niettemin ging het bij deze verkiezingen totaal niet over de kwestie-Palestina, ondanks de massa-acties van de Rode Lijn.
De hele campagne van GL-PvdA was een centrum-linkse politiek van het mindere kwaad, van ‘stem op ons om de populisten te verslaan en een progressief kabinet te krijgen’. Maar in de loop van de campagne werd duidelijk dat die rol beter vervuld werd door Rob Jetten, die zich als de anti-populist bij uitstek kon afschilderen, en minder het imago van een oude bestuurder had.
De SP heeft ook gefaald en heeft 2 zetels verloren. In het verleden was de partij altijd in staat om als oppositiepartij te profiteren van rechtse coalities (Balkenende I, Rutte I). Deze keer was dit niet het geval. Zelfs de 1 of 2 zetels erbij die we eerder voorspelden, zijn niet behaald.
De langetermijncrisis van de SP is niet opgelost onder Jimmy Dijk, ook al presenteert hij zich wellicht als een betere fractieleider dan Lilian Marijnissen. Ondanks dat hij af en toe weer over de werkende klasse durft te praten en het SP-programma positieve hervormingen bevat, matigde hij op voorhand de campagne door te praten over een ‘sociaal kabinet’ met GL-PvdA en het CDA, oftewel klassencollaboratie met de traditionele partij van de kapitalisten. Dit heeft allemaal niet geholpen.
Wat betreft BIJ1, deze partij is er wederom niet in geslaagd om terug te keren in de Kamer. Zoals we eerder hebben uitgelegd was de partij een aantal jaar geleden een referentiepunt voor radicale jongeren. Giftige identiteitspolitiek en kliekjespolitiek hebben de partij echter constant geteisterd en verdeeld, waardoor het enthousiasme voor de partij flink is verminderd.
Wat er in de hele campagne op links sterk miste, was een authentiek klassengeluid; een programma dat de belangen van de werkende klasse vertegenwoordigt en zowel de rechtse demagogen als ‘progressieve’ liberalen aanvalt. Er waren geen grootse plannen op links zichtbaar in de campagne, vooral kleine hervormingen en aanpassingen – de 10 steden van D66 zijn beter blijven hangen in het collectieve bewustzijn dan de meeste plannen van ‘links’.
In plaats van de klassenstrijd, domineerde dan ook de cultuurstrijd de campagne.
Cultuurstrijd
De twee grootste partijen, D66 en de PVV, zijn elkaars tegenpolen op ‘cultureel vlak’. Dit gebruiken ze ook om hun kiezers te mobiliseren. D66 als partij van de hippe, grootstedelijke, hoogopgeleide middenklasse; daartegenover de PVV als partij van de ‘doe maar normaal, dan doe je al gek genoeg’ praktisch geschoolde arbeiders en kleine ondernemers in andere delen van het land.
In werkelijkheid dienen beide kampen de belangen van de heersende klasse. De liberalen zijn voor symboolmaatregelen tegen discriminatie, zijn meer pro-EU, en zijn voor een groen kapitalisme (dat via belastingen en bezuinigingen door de werkende klasse betaald wordt). De rechtse demagogen voeren openlijk racistische haatcampagnes tegen asielzoekers en willen de hele klimaatpolitiek afschaffen. Dat is hun manier om demagogisch de werkers voor zich te winnen die zich zorgen maken over het woningtekort en de gestegen prijzen.
Buiten deze zaken verdedigen beide kampen echter de belangen van de kapitalisten. Het is de taak van de arbeidersbeweging om dan ook niet met deze tweedeling mee te gaan. In de plaats van de cultuurstrijd moet de klassenstrijd vooropgesteld worden. Het idee dat ‘progressieve’ liberalen een minder kwaad zijn, en dat de linkerzijde en de arbeidersbeweging in de cultuurstrijd hun kant moeten kiezen, is een grove fout.
Noch Jetten, noch Wilders!
Rob Jetten zal waarschijnlijk nu aan zet zijn om een coalitie te vormen. Dit kan of een brede coalitie zijn (met GL-PvdA, CDA en VVD) of een centrum-rechtse (met CDA, VVD en JA21). Probleem van die eerste optie is dat de VVD zich via cultuurstrijd-retoriek zo sterk tegen Frans Timmermans heeft afgezet, dat dit als verraad gezien zou kunnen worden. Hoewel in het belang van de heersende klasse, zou de partij zelf verder in de problemen kunnen komen.
Probleem van de centrum-rechtse optie is dat er waarschijnlijk (gedoog)steun nodig is van nog meer partijen, in het bijzonder ook in de Senaat. Dit maakt het allemaal nog niet zo gemakkelijk om die stabiele coalitie te vormen die de bourgeoisie nodig heeft om de militariseringsplannen voor de NAVO-norm door te voeren, terwijl ze bezuinigt op zaken als gezondheidszorg en sociale zekerheid.
Welke regering er ook komt, het is duidelijk dat dit een pro-kapitalistische regering zal zijn. Gezien de vele bestaande problemen in Nederland en de internationaal verslechterende economische situatie (protectionisme; de dreiging van een nieuwe recessie), is het duidelijk dat het Nederlands kapitalisme meer onder druk komt te staan en zal proberen zijn problemen af te wentelen op de werkende klasse via bezuinigingen en aanvallen op arbeidsvoorwaarden.
Zulke omstandigheden maken het mogelijk dat de PVV en andere reactionaire demagogen opnieuw kunnen groeien. Donald Trump kon ook sterker terugkeren als gevolg van terechte onvrede met de politiek van Joe Biden. Het enige dat dit kan doorkruisen is een strijdbaar klassenalternatief.
Het gebrek aan een alternatief voor de werkende klasse is duidelijker dan ooit. In plaats van te treuren over de teloorgang van reformistische partijen op links, is het nodig om ons te organiseren en te bouwen aan een revolutionaire communistische organisatie in Nederland, die het embryo kan vormen van een communistische massapartij – het enige echte klassenalternatief.
Noch Jetten, noch Wilders! Bouw mee aan een communistisch alternatief! Sluit je aan!