Dit artikel van Daniel Morley uit 2011 gaat in op de laatste ontwikkelingen in de chaostheorie, aan de hand van een toenmalige BBC-documentaire. Het toont aan hoe de chaostheorie de filosofie van het marxisme, dialectisch materialisme, bevestigt.
Een nieuwe documentaire gemaakt door de BBC genaamd 'The secret life of chaos' [Het geheime leven van chaos] (deze is van iPlayer af, maar kan altijd nog hier bekeken worden: http://topdocumentaryfilms.com/secret-life-chaos) deed een poging om, met enig succes, te laten zien hoe de laatste ontwikkelingen in de wetenschap middels de 'chaostheorie' eindelijk een begin maken met het overbodig maken van enige religieuze uitleg over de werking van het universum en het ontstaan van intelligent leven.
Dit werd gedaan door het laten zien van de noodzakelijke verbanden tussen orde en chaos op alle niveaus van de materie. Inderdaad, het onderliggende begrijpen of de 'filosofie' hiervan zal een marxist bekend in de oren klinken daar het in enigermate de marxistische methode weerspiegelt, de filosofie van het dialectisch materialisme, welke een poging doet de beweging en ontwikkeling van de samenleving te begrijpen via verschillende principes als het verband tussen tegenstellingen (vandaar de relatie tussen orde en chaos) en de dynamiek, de onophoudelijke ontwikkeling van fenomenen als complexe systemen gebaseerd op talloze interacties.
Deze fascinerende documentaire begint met een beschrijving door de presentator professor Jim Al-Khalili van het mysterie van het menselijk lichaam, verantwoordelijk voor zoveel, terwijl het voor 99% bestaat uit lucht, water, koolstof en kalk, met minuscule hoeveelheden ijzer, zink, fosfor en zwavel die voor de rest instaan. Zeker, teruggebracht tot onze elementen zijn we allemaal slechts een paar pond waard. Met andere woorden, we zijn meer dan de som van onze onderdelen, iets dat mechanisch denken, hetgeen objecten behandelt als atomen die in essentie onafhankelijk van elkaar bestaan, niet kan bevatten.
Dan gaan we verder met een voorbeeld uit Alan Turings mathematisch werk, met het uitleggen van het mysterieuze 'zelforganiseren', zoals men kan zien wanneer op het oog homogene objecten als een groep (vrijwel) identieke cellen gecreëerd na de bevruchting (bekend als 'morula'), plots uiteenvalt in eenduidige cellen.
Hoe kan dit? Hoe kan het dat, zoals Hegel, de voorganger van Marx, het zou stellen, we verscheidenheid krijgen door eenheid? Turings hypothese is dat verschillende chemische stoffen die langs het organisme sijpelen mogelijk een interactie aan gaan met de cellen en daarmee de oorzaak zijn van het verschillend worden en gedragen.
Proces
Het interessante is dat in zijn beschrijving, Turing dit proces vergelijkt met de formatie van zandduinen door een “gestaag over het zand blazende wind die allerlei verschillende vormen creëert. De korrels organiseren zichzelf in rimpels, golven en duinen, ook al zijn alle korrels vrijwel identiek en zonder kennis van wat er gebeurt”. Deze techniek van het vergelijken van volledig andere natuurlijke fenomenen is belangrijk, omdat de wetten die beschreven worden samenvallen met de wetten van het dialectisch materialisme.
In de ontwikkeling van een organisme is dit proces bekend als morfogenese. Cruciaal, zoals de presentator benadrukt, is dat dit proces zich voltrekt volgens bepaalde wetten en zich bijna gedraagt alsof het een vooraf ontworpen doel heeft. Echter, er is geen centrale controle, geen verstand dat het proces begeleid.
In essentie ontploft door deze ontdekking de verkeerde en starre dichotomie waar altijd aan gedacht wordt als bestaande tussen de ogenschijnlijk levenloze natuur en de doelgerichte geest. Bourgeois filosofen hebben de natuur altijd als een inerte en wetteloze chaos beschouwd, wat precies hetgeen is dat altijd een god of een externe oorzaak nodig had om het universum in beweging te zetten en de wetten te gehoorzamen die valselijk als vaststaand worden beschouwd. Aldus leidde William Paley het noodzakelijke bestaan van god af van de overduidelijke orde in het universum door de analogie te maken met het overduidelijke bewuste ontwerp van een horloge.
In het bijzonder waren het de problemen veroorzaakt door deze kijk op de wereld bij het uitleggen van de mogelijkheden van de objectieve kennis, die leidden tot Hegels ontdekking van de dialectische wetten als immanent (als van binnenuit komend) ten opzichte van de fenomenen zelf. De starre tegenstelling, opgeworpen door filosofen als Kant, tussen geest als geordend en een eenheid en de natuurlijke, objectieve wereld als chaotisch en willekeurig, leidde tot de onmogelijkheid om de relatie uit te leggen tussen ideeën en objecten aan welke zij bedacht waren orde en doel te geven.
Schelling, Hegels kamergenoot en filosofische voorloper, die dit probleem in overweging nam, verwachtte evolutie en had het idee van zelforganisatie binnen de natuur (d.w.z. onafhankelijk van bewustzijn) 300 jaar [getal klopt niet, moet eerder 200 zijn – noot van de vertaler] voordat deze documentaire werd gemaakt: “er is een oudere waan, die van dat organisatie en leven onverklaarbaar zijn door de principes van de natuur … het zou tenminste een stap in de richting van een verklaring [van organisatie in de natuur] zijn als iemand kon aantonen dat de opeenvolging van alle organische entiteiten voorgekomen was uit een langzame evolutie vanuit één en hetzelfde organisme”.
Met andere woorden, het is de evolutie of ontwikkeling van de natuur zelf, resulterend vanuit de constante en extreem complexe interactie tussen de diverse aspecten van de natuur, die ons in staat stelt te spreken van een waarneembare regelmaat en voorspelbare algemene wetten die toepasbaar zijn over een heel spectrum, zoals die welke de morfogenese controleren en de zandduinen creëren. Hier zien we een ander dialectisch principe aan het werk – de eenheid van tegenstellingen, het ontstaan van eenvoud door complexheid en omgekeerd.
Onvoorspelbaarheid
Het programma gaat dan verder in op het probleem van de onvoorspelbaarheid van het bestaan binnen alle natuurlijke systemen (incluis de menselijke samenleving). De presentator legt het probleem uit welke de mechanische, Newtoniaanse kijk op de wereld heeft met betrekking tot het omgaan met onvoorspelbaarheid en de verandering waar wetenschappers onvermijdelijk mee te maken krijgen. Hij gebruikt een interessant voorbeeld van een planetarium (een mechanisch model van het zonnestelsel waarbij een persoon aan een wiel draait dat diverse radertjes aanstuurt, zodat de modellen van de planeten op eenzelfde manier zich bewegen als de echte) om deze verouderde kijk op de wereld te verbeelden.
Het universum, net als het planetarium, wordt gezien als een compleet systeem met vaststaande onderdelen die altijd op een bepaalde wijze op elkaar reageren. Maar toch is er een probleem, en dat is dat als er genoeg tijd is, hemellichamen niet precies hetzelfde reageren als tevoren. De achterhaaldheid van deze methode is duidelijk aangetoond in het planetarium, hetgeen werkelijk enkel met een externe kracht – een mensenhand – in beweging gezet kan worden en een complex systeem van radertjes nodig heeft, welke met zekerheid niet aanwezig zijn in het echte zonnestelsel! Op vergelijkbare wijze behoeft de traditionele kijk op het universum als een die gehoorzaamt aan vaststaande handelingspatronen, altijd een externe stimulans – God – om het geheel in gang te zetten. Zoals het programma uitlegt, viel dit model eindelijk uiteen toen het niet in staat bleek resultaten op te leveren bij het voorspellen van complexe systemen als het weer.
Het programma probeert deze complexiteit en onvoorspelbaarheid weer te verzoenen met de schijnbare orde en regelmatigheid zoals eerder beschreven. Natuurlijk is er, zoals we al zeiden, geen totale onvoorspelbaarheid in de natuur. Alles doet zich voor binnen bepaalde condities, neem bijvoorbeeld de schijnbaar willekeurige interactie tussen elk uniek zandkorreltje en een windvlaag die bijdragen aan het ontstaan van een zandduin, deze gebeuren binnen welomlijnde grenzen, elk zandkorreltje is er noodzakelijkerwijs toe bestemd door de miljoenen andere zandkorreltjes in zijn nabijheid. Gevolg: er ontstaan min of meer voorspelbaar zandduinformaties. Het punt is dat we de algemene komst van zandduinen kunnen voorspellen, maar niet de specifieke karakteristieken van elke individuele duin. Dit principe wordt onbewust door iedereen gebruikt, anders zouden we niet kunnen overleven; hoe zouden we bijvoorbeeld iedere mens als uniek kunnen herkennen en tegelijkertijd onze verwantschap vaststellen? We weten allemaal dat iedere vingerafdruk uniek is, maar toch zien ze er allemaal ongeveer hetzelfde uit.
Het programma beschrijft hoe oneindig kleine verschillen in weersystemen, grote veranderingen tot gevolg kunnen hebben door het feedback effect – elke kleine aan verandering komt terug in het systeem als input leidend tot nieuwe veranderingen enzovoort tot een omslagpunt is bereikt met ander weer als gevolg.
Ik heb echter kritiek op de beschrijving van deze wetmatigheid in dit programma, waarin voorgesteld wordt alsof de aanvankelijke kleine verandering, zoals het beroemde voorbeeld van de vlinder die met zijn vleugels wappert en elders een orkaan veroorzaakt, op zichzelf verantwoordelijk is voor de dramatische veranderingen in de algemene weersomstandigheden. In werkelijkheid is een kleine verandering slechts in staat een effect voort te brengen door een complex van aaneenschakelingen van omstandigheden met de mogelijkheid tot verandering van het algehele weer – met andere woorden, het is als de druppel die de emmer doet overlopen. Als we het niet in dit perspectief zetten, zou het een mysterie zijn waarom we niet in een complete chaos van alle fenomenen verkeerden, waarbij elke kleine verandering continu tot grootse omwentelingen in het systeem leidt.
Idealisme
Er is ook een hint van filosofisch idealisme (dat wil zeggen, het idee dat de geest materie creëert of bepaalt) bij de wetenschappers in het programma, als ze de onvoorspelbaarheid die in systemen opkomt verklaren doordat de ‘simpele wiskundige regels’ die het proces schijnbaar doen beginnen, gaan verschillen van zeer kleine oneffenheden en afwijkingen van 'de norm' en uitgroeien tot grote. De vraag die dan opkomt is waar deze kleine oneffenheden van de simpele wiskundige regels vandaan komen, en waar komt de wiskundige regel vandaan die alles in gang zet? In werkelijkheid is de wiskunde enkel min of meer een grove generalisatie van het oneindigheidscomplex van oorzaak en gevolg wat de natuur nu eenmaal is.
Dat is de enige wijze waarop we kunnen verklaren hoe de 'regels' die de werkelijkheid schijnen te sturen, zowel afwijkend als veranderd van maar ook terugkerend naar kunnen zijn. Boeiend genoeg zet de presentator zich in een feedbacksysteem waarbij een camera hem filmt terwijl hij voor een scherm staat waarop hij te zien is in dezelfde situatie met een kleine vertraging. Door de geringe vertraging gaat het beeld meer en meer afwijken van het origineel tot er een nieuw patroon uit zichzelf te voorschijn komt omdat het beeld relaties aangaat met andere versies van zichzelf. Het patroon dat zo ontstaat is de concentratie van alle interacties van de beelden geprojecteerd met dit geringe tijdsverschil en het origineel dat gefilmd wordt.
Het principe hierachter is van uiterst belang voor marxisten, omdat het aantoont hoe iets dat voortkomt uit een duidelijke basis en volledig afhankelijk is van die basis, onder invloed van voortdurende interactie en feedback met die basis haar eigen wetten kan ontwikkelen en deels onafhankelijk kan worden van die basis. Zo moeten we, in de meest algemene zin, menselijke ideeën, cultuur, politiek en ideologie begrijpen als afhankelijk van de materiële economische basis van de maatschappij (en uiteindelijk de natuur als geheel), maar een eigen logica ontwikkelend die voortkomt uit de tegenstellingen in die materiële basis en de voortdurende interactie ermee. Zoals Lenin zei: politiek is ‘geconcentreerde economie’.
Crisis
Net als dat alle natuurlijke dingen wetten en organisatie moeten tentoonstellen, ondervinden zij crises, vallen zij uiteen en houden zij op te bestaan. Hoeveel sterren zijn er niet geboren om uiteindelijk te exploderen en hoeveel planeten zijn er niet gebotst voordat de juiste omstandigheden ontstaan zijn die het leven voortgebracht hebben? Op vergelijkbare wijze zal een serie van crises in het kapitalisme uiteindelijk de arbeidersklasse doen begrijpen dat het hele systeem op de schop moet. De drang naar zelforganisatie in de natuur is enkel de basis van het bewustzijn, hetgeen zijn perfectie enkel kan vinden in de bevrijde socialistische samenleving die zich bewust is van de maatschappelijke behoeften.
Als de evolutie heeft geleid tot bewustzijn, dan was dit enkel het geval omdat het gunstiger was om het te hebben binnen de omstandigheden die de natuur bood. Op gelijke wijze kunnen marxisten laten zien hoe de omstandigheden van het kapitalisme en de klassenstrijd het gunstiger en zelfs noodzakelijk maken voor de meest vooraanstaande klasse geschapen door het kapitalisme, de werkende klasse, om een volledig bewuste theorie en leiderschap te hebben, belichaamd door de ideeën van het marxisme.
Daniel Morley, 14 februari 2011
Vertaald door Mark Opheij
