De Royal Academy te Londen viert de 100e verjaardag van de Russische Revolutie met een indrukwekkende overzichtstentoonstelling van de Russische kunst van 1917 tot 1932. De Russische samenleving daverde op haar grondvesten: het oude werd vernietigd, het nieuwe geboren. Kunstenaars stelden zich de vraag welke vorm “de kunst van het volk” moest aannemen. Van de innovatieve composities van Kandinsky over de dynamische abstracties van Malevich tot de aangrijpende films van Eisenstein: het is er allemaal te bewonderen.
Een nieuwe werkelijkheid vraagt een aangepaste filmtaal
Sergej Eisenstein werd in 1898 geboren als zoon van een vooraanstaand architect. Tijdens zijn studies ingenieur in Petrograd kwam hij in contact met de bolsjevieken en ging in 1918 vechten in het Rode Leger. Hij sloot zich aan bij Proletkult, een experimentele beweging die het kunstenlandschap radicaal in vraag stelde en streefde naar een waarlijk, nieuw revolutionair kunstbewustzijn bij de massa’s. Eisenstein liet toneel, mime, circus en variété samensmelten tot een totaal theatergebeuren. Hij verwerkte er ook filmfragmenten in en kwam tot het inzicht dat er in dit nieuwe medium veel meer creativiteit kon aan bod komen dan in het theater. Hij bekwaamde zich, met de hulp van het Volkscommissariaat van Onderwijs, helemaal in deze kunstvorm. In 1924 kwam zijn allereerste film “Staking” uit. Het was een ware revelatie: er kwamen geen individuele hoofdspelers in voor, ze waren vervangen door symbolen. Dé kapitalist, dé spion, dé arbeider,…. Eisenstein schuwde de overdrijving en de satire niet. De staking wordt voorgesteld als “een entiteit, die op zichzelf bestaat”, die een eigen leven leidt. Ze doorloopt verschillende fases: van strubbelingen op de werkvloer over vreedzaam protest, tot botte provocatie van de bazen om in een bloedbad te eindigen. Beelden uit de film zijn op YouTube te consulteren.
Het gewone volk als centrale held
Zijn volgende film “The Battleship Potemkin” (1925) is ook een schot in de roos. Eisenstein beheerst hier zijn montagetechniek tot in de finesses: hij wilde de toeschouwer écht raken, hem meesleuren in het verhaal, op zijn gemoed werken. Daartoe monteert hij de beelden niet chronologisch, maar willekeurig om een maximale impact op het bewustzijn van de kijker te genereren. De trappenscène uit de film wordt nog steeds op academies onderwezen en heeft talloze moderne regisseurs geïnspireerd, zoals Brian De Palma in “The Untouchables” van 1987. Zijn volgende film “Oktober”, moest een reconstructie van de Russische Revolutie worden, naar aanleiding van de 10e verjaardag ervan. Hij maakt er een heroïsch epos van, met het Russische volk als hoofdpersonage. De slotscène die de bestorming van het Winterpaleis door de revolutionairen uitbeeldt, heeft in werkelijkheid niet plaats gevonden maar is in zo’n rauwe, documentalistische stijl gefilmd dat het toch waarheidsgetrouw overkomt. We zijn ondertussen in 1927 en de ijzeren vuist van Stalin heeft ook de culturele wereld in zijn greep: de filmindustrie valt voortaan onder zijn persoonlijke controle.
In 1929 vertrekt Eisenstein op vraag van Stalin naar het Westen, om daar de geluidsfilm te bestuderen. Zijn reis brengt hem via Berlijn, Parijs, Londen en Amsterdam naar Amerika. Zijn plan om de Mexicaanse revolutie te verfilmen, met de financiële steun van de linkse schrijver Upton Sinclair valt echter in duigen en hij keert onverrichterzake terug. In zijn heel eigen flamboyante stijl heeft Peter Greenaway over deze passage een film gemaakt die op DVD te verkrijgen is.
In dienst van de partij
Stalin is een grote fan van Eisenstein en zorgt er voor dat hij de opdracht krijgt om “Alexander Newski” te draaien, het verhaal over de legendarische Russische legeraanvoerder uit de 13e eeuw die de Duitse benden uit het vaderland verdreef. De film, met muziek van Prokofjew, kwam uit in 1938 en was een onmiddellijk kassucces. De spanningen tussen Rusland en Duitsland liepen hoog op en de bevolking herkende zich in de koene Russische krijger. Tijdens het niet aanvalspact tussen de USSR en Duitsland werd de film echter uit de zalen gehaald, toen Duitsland de Sovjet Unie toch binnen viel werd hij opnieuw vertoond.
In 1944 begon Eisenstein aan de verfilming in drie delen van het leven van Iwan De Verschrikkelijke. Het eerste deel kwam uit net voor de val van Berlijn en kreeg van Stalin de prijs voor de beste film. Het is een zeer visueel werk, dat door de nadrukkelijke verfilming en grote gebaren van de acteurs wat ouderwets overkomt maar door de snelle montage en flitsende scènes toch nog genietbaar blijft. Toen het tweede deel in 1946 klaar was bleef het oorverdovend stil in het Krimlin. Stalin vond de uitbeelding van de vorst als een verbitterde en paranoïde moordenaar die op het einde van zijn leven gekweld wordt door twijfels een aanval op zijn persoon en verbood de productie. Eisenstein begon koppig toch aan het derde deel maar overleed voor de beëindiging ervan. Hij was een bevoorrechte getuige van grote gebeurtenissen die hij met al zijn talent op het doek vereeuwigde. We kunnen hem zonder overdrijven de pionier van de moderne film noemen.
“Russian Art 1917-1932” tentoonstelling in de Royal Academy Londen, tot 17/04/2017; “Eisenstein in Guanajuato” Peter Greenaway 2015;
Bekijk de bekendste films van Eisentein hier:
