Op woensdag 4 november om 3 uur ’s nachts verscheen de Ethiopische premier Abiy Ahmed op staatstelevisie om een zes maanden lange noodtoestand in de noordelijke Tigray-regio uit te roepen. Volgens Abiy hadden de regionale veiligheidstroepen in Tigray 'verraad' gepleegd door federale militaire bases in de regionale hoofdsteden Mek’ele en Dansha aan te vallen. Tijdens deze aanvallen is een ongespecificeerd aantal soldaten verwond en gedood. Deze aankondiging zette een reeks gebeurtenissen in gang die uiteindelijk zou kunnen leiden tot het uiteenvallen van Ethiopië, met verstrekkende gevolgen voor de Hoorn van Afrika.
Kort daarna begon de Ethiopische luchtmacht met luchtaanvallen en bombardementen rond Mek’ele en kwamen troepen uit het hele land samen in Tigray. Sindsdien heeft de regering van Abiy Tigrayaanse ambtenaren verwijderd uit overheidsposities en etnische milities gemobiliseerd om zich bij de oorlog aan te sluiten. Soedan heeft onmiddellijk de grens met Ethiopië gesloten, waarmee de regionale gevolgen van het conflict worden aangegeven. De oorlog verloopt echter niet zoals de premier had gehoopt: in de eerste week was er al sprake van ernstige verliezen. Als gevolg van deze verliezen heeft Abiy na slechts vijf dagen zijn legerleider, zijn hoofd van de inlichtendienst en zijn minister van Buitenlandse Zaken ontslagen. De Ethiopische premier, die in 2019 de Nobelprijs voor de Vrede heeft gewonnen, heeft verklaard dat de operatie zal worden voortgezet "totdat de junta wettelijk aansprakelijk wordt gesteld". Alle internet- en telecommunicatie naar de regio werd afgesloten en er werd een no-fly zone ingesteld.
‘Onverwachte oorlog’?
De adjunct-legerleider, Birhanu Jula, zei op staatstelevisie dat het land "een onverwachte oorlog" is aangegaan en dat "ons land een oorlog is aangegaan die het niet wilde. Deze oorlog is een beschamende oorlog. Hij heeft geen punt. Het volk van Tigray en hun jeugd en hun veiligheidstroepen mogen niet sterven voor deze zinloze oorlog. Ethiopië is hun land.”
Er wordt vaak gezegd dat de waarheid het eerste slachtoffer van een oorlog is. Deze oorlog is maanden van tevoren voorbereid; er is niets 'onverwachts' aan. Ondanks de beweringen van de minister-president dat zijn soldaten in een 'hinderlaag' zijn gelopen en in de oorlog zijn 'geduwd', waren de voorbereidingen voor de oorlog en de uiteindelijke escalatie ruim van tevoren getroffen. Dagen voor het officiële begin van de conflicten werden er grootschalige bewegingen van federale troepen naar het noorden gemeld. Het vraagstuk van 'wie schoot er eerst?' is geen manier om de kwestie van oorlog kritisch te analyseren, aangezien er toch wel eens een aanleiding zou zijn gevonden om het conflict in gang te zetten. De echte vraag die we moeten beantwoorden is: wat zijn de materiële belangen en de klassenbelangen die hier spelen?
‘Etnisch federalisme’
Tigray is de regio van de Tigrayaanse bevolking. Zij zijn ongeveer 6 procent van de totale bevolking van Ethiopië, die uit meer dan 110 miljoen mensen bestaat. Ondanks hun numerieke minderheid hebben politici van de Tigrayaanse etnische groep de laatste bijna drie decennia onevenredig veel macht en invloed in de federale regering gehad.
Na de strijd tegen het militaire regime van de Derg dat in de jaren ’70 en ‘80 van de vorige eeuw Ethiopië regeerde, kwam het Tigray People's Liberation Front (de TPLF) naar voren als de leider van een coalitie die in 1991 de macht in het land overnam toen de junta omver werd geworpen. De heersende elite ging deze 'etnische' federatie aan met de bewering dat dit 'het uiteenvallen van het land zal voorkomen'. De coalitie, bekend als het Ethiopisch Volksrevolutionair Democratisch Front (EPRDF), bestond uit vier grote politieke partijen die langs etnische en geografische lijnen verdeeld waren. De coalitie volgde een federalistische aanpak die de regio's van Ethiopië aanzienlijke macht gaf, maar de coalitie had controle over alle machtsmiddelen en onderdrukte bijna alle politieke oppositie. Hoewel er een centrale regering is, zijn de onderdelen ervan langs etnische lijnen verdeeld. Dit systeem heeft het mogelijk gemaakt dat de politieke macht in Ethiopië in handen van een kleine minderheid is.
Meles Zenawi, een Tigrayaan, leidde Ethiopië van 1991 tot zijn dood in 2012. Dit viel samen met een enorme economische bloei onder leiding van de staat, waardoor de heersende groep de situatie een tijdje stabiel wist te houden. Deze explosieve economische groei ging echter gepaard met enorme kosten. Bijna alle rijkdom die deze economische explosie opleverde, verdween in de zakken van de rijken in de hoofdstad Addis Abeba. De stad zelf groeide in een razend tempo, voortgestuwd door enorme Chinese investeringen, wat leidde tot een gevoel van ongenoegen in de verschillende etnische regio's die achter het net visten. In 2015 barstten er massale protesten los onder de Oromo-bevolking in het dichtbevolkte Oromia-gebied, maar de onmiddellijke eisen van de protesten tegen 'land grabs' leidden al snel tot bredere politieke eisen, zoals de vrijlating van politiek gevangenen en meer rechten voor de Oromo, de grootste etnische groep, die 34 procent van de bevolking uitmaakt.
De protesten verspreidden zich vervolgens naar de Amhara-bevolking, de op één na grootste etnische groep van het land. Deze opstanden verzwakten de heersende TPLF en dreven Abiy Ahmed van de Oromo naar het kantoor van de premier in 2018. Kort daarna werden leden van de Tigrayaanse etnische groep ontslagen uit machtsposities en gearresteerd in zuiveringsacties gericht op corruptie en veiligheidskwesties, waardoor een diepe kloof ontstond tussen de Tigray-regio en de federale regering.
De directe oorzaak
De langdurige onenigheid tussen de federale regering en de machtige factie die Tigray onder controle heeft, beweegt zich al maandenlang in de richting van een gewelddadige confrontatie. Het land zou dit jaar nationale verkiezingen houden, maar met het uitbreken van de COVID-19-pandemie heeft de kiesraad de stemming uitgesteld tot na het verstrijken van het mandaat van de regering van Abiy, in oktober 2020. Als reactie daarop gebruikte de regeringspartij haar machtspositie in de eerste kamer van het parlement om het mandaat van Abiy voor onbepaalde tijd te verlengen. In wat de oppositie als een machtsgreep beschouwde, was het nu aan de regering om te beslissen wanneer de verkiezingen zouden worden gehouden en hoe lang ze zou blijven regeren. Het sterkste verzet kwam van de partijen die de Oromo en de Tigray vertegenwoordigen, die hadden voorgesteld dat Abiy tot de volgende verkiezingen een overeenkomst voor machtsdeling zou sluiten. Maar Abiy, die dit zag als de perfecte kans om zijn ambitieuze plannen uit te voeren, had andere ideeën.
De leiders van de verschillende regio’s moedigden nationalistisch chauvinisme aan. Dit bereikte in juni een hoogtepunt met de moord op de bekende Oromo-zanger en politiek activist Hachalu Hundessa. Naarmate de protesten toenamen, begon Abiy's regering oppositiefiguren te arresteren die zij beschuldigde van het aanwakkeren van onrust, maar Abiy maakte van de gelegenheid gebruik om zijn rivalen van alle nationaliteiten, inclusief zijn Oromo-rivalen, aan te pakken.
De verkiezingen werden vervolgens uitgesteld tot volgend jaar, maar de Tigray-bevolking weigerde de heerschappij van Abiy te erkennen voorbij zijn officiële termijn en hield alsnog regionale verkiezingen in september. Als gevolg daarvan erkent de federale regering in Addis Abeba de regionale regering niet meer – en de regionale regering erkent de federale regering niet meer. De federale regering heeft vervolgens geld ingehouden dat als deel van de begroting voor de Tigray bestemd was, om deze zogenaamde ‘schurkenstaat’ onder druk te zetten. Het was al duidelijk in dit stadium dat er een soort gewapend conflict op komst was.
De ambitie van Abiy Ahmed
Abiy Ahmed vertegenwoordigt een deel van de Oromo-elite. De jonge premier is een zeer ambitieus lid van de bourgeoisie. Zijn visie is om de macht te centraliseren en het land te verenigen door de macht van de federale regering te vergroten en de autonomie van de regionale regeringen te minimaliseren. Abiy ziet het etnisch federalisme als een belemmering voor het land en hij is bereid om ieder nationalistisch sentiment te verpletteren om zijn doelen te bereiken, maar Tigray, evenals andere regio's en etnische groepen, hebben zich daar openlijk tegen verzet.
Abiy is een 'hervormer' vanuit een bourgeois oogpunt. Hij wil de normale werking van het Ethiopische kapitalisme ondersteboven keren, maar om zijn gewenste politieke, economische en sociale hervormingen door te voeren, heeft hij een machtigere centrale regering nodig. Om dat doel te bereiken is Abiy vorig jaar begonnen met het afbreken en samenvoegen van verschillende etnische partijen tot zijn nieuwe pan-Ethiopische Prosperity Party, met als doel Ethiopië los te maken van de etnische politiek en dichter bij een soort seculier federalisme te brengen.
Het uiteindelijke doel van Abiy is om Ethiopië te vestigen als de onbetwiste grootmacht van Oost-Afrika. Sinds hij twee jaar geleden aan de macht kwam, heeft hij ingrijpende hervormingen doorgevoerd, maar om zijn doelen te bereiken wil hij het land eerst centraliseren en verenigen. Om zich volledig te concentreren op deze taak heeft hij tijdelijk een einde gemaakt aan de langdurige vijandigheden met buurland Eritrea. Daarnaast heeft hij een rol gespeeld in de bemiddeling van regionale conflicten tussen landen waaronder Soedan, Zuid-Soedan, Djibouti, Kenia en Somalië. Dit leverde hem in 2019 de Nobelprijs voor de Vrede op.
Als onderdeel van het plan om de macht in Ethiopië te centraliseren, lanceerde Abiy vorig jaar de Prosperity Party, die leden van de voormalige regeringscoalitie (met uitzondering van de Tigray) bijeenbracht, samen met etnische groepen die eerder werden buitengesloten. Terwijl hij naar buiten toe het beeld van een vreedzame hervormer probeert uit te dragen, heeft Abiy zijn tegenstanders binnen Ethiopië genadeloos aangevallen. Hij heeft oppositieleiders vastgezet en honderden tegenstanders van verschillende etnische groepen gedood.
Het EPRDF was een coalitie van vier etnische partijen die de grootste etnische regio's van het land vertegenwoordigden. Zijn nieuwe Prosperity Party is daarentegen een unitaire entiteit zonder formele of geïnstitutionaliseerde vertegenwoordiging van etnische groepen. Dit is harde klap tegen de voorgaande vrede tussen de naties die centraal stond in het vorige politieke bestand. Deze gewetenloze poging om de EPRDF te ontbinden en de PP te creëren maakte niet alleen de TPLF boos, maar ook Abiy's eigen Oromo-district en een groot deel van de bevolking van het historisch ondergeschikt gemaakte Zuiden.
De oprichting van de Prosperity Party werd niet alleen gedreven door Abiy's wens om een nieuwe politieke partij op te richten die volledig onder zijn duim zit, maar ook door de noodzaak om zijn ambitieuze plan te verwerkelijken. Om dit doel te bereiken, moest hij twee van de krachtigste obstakels voor zijn agenda verzwakken: de TPLF en de Oromo-oppositie, in het bijzonder het Oromo Liberation Front (OLF).
Imperialistische belangen
Achter deze gebeurtenissen liggen imperialistische belangen verborgen. In de loop van het laatste decennium is Ethiopië steeds afhankelijker geworden van Chinese investeringen. De Export-Import Bank of China heeft 2,9 van de 3,4 miljard dollar gefinancierd voor het spoorwegproject dat Ethiopië met Djibouti verbindt en het land, dat geen eigen kust heeft, toegang geeft tot havens. Chinees kapitaal was ook instrumenteel in de aanleg van de eerste zesbaanssnelweg in Ethiopië (een project van 800 miljoen dollar) en in de aanleg van een metrosysteem en van verschillende wolkenkrabbers die de skyline van Addis Abeba bedekken. Beijing bezit meer dan de helft van de buitenlandse schuld van Ethiopië en heeft tussen 2000 en 2018 tenminste 13,7 miljard dollar aan Ethiopië geleend.
Beijing heeft megaprojecten gefinancierd, van waterkrachtdammen tot wolkenkrabbers. Nu is het Westerse imperialisme wakker geschud door het vooruitzicht op enorme winsten in Ethiopië, maar de recente inspanningen van Abiy Ahmed om staatsbedrijven te privatiseren en de schuldenlast van het land te verminderen, leiden tot een verschuiving van de machtsdynamiek in het land. Abiy is bereid om China tegen het Westen uit te spelen om de concurrentie tussen het Westen en China aan te wakkeren en zo nog meer investeringen aan te trekken en de afhankelijkheid van Beijing te verminderen.
In december van 2019 ontving Ethiopië een financiële stimulans - 9 miljard dollar - van het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank. Deze geldstroom zou 15 jaar van toenemende Chinese dominantie kunnen verstoren. "Met de toekenning van dit geld gaat het Westen op een zeer concrete manier tegen China in, in een van de meer politiek en economisch belangrijke landen in Afrika", aldus Zemedeneh Negatu, een Ethiopisch-Amerikaanse investeerder en wereldwijd voorzitter van het Fairfax Africa Fund. De lening van het IMF was de eerste keer in meer dan tien jaar dat het fonds geld leende aan Ethiopië. Het bedrag vertegenwoordigt ook een van de hoogste niveaus van financiële steun die kan worden verleend onder de leenregels van de organisatie.
Een essentieel onderdeel van Abiy's agenda is zijn poging om het economische model van het land, dat nu gebaseerd is op grote investeringen vanuit de staat, te herzien. Als onderdeel van dat streven heeft de premier zich omringd met westers-geschoolde technocraten met internationale ervaring om privékapitaal aan te trekken en belangrijke sectoren zoals de telecommarkt te privatiseren. Hij is duidelijk in de ban van westerse belangstelling, vooral nadat hij de Nobelprijs voor de Vrede heeft gekregen. Dit heeft zijn imago op het wereldtoneel flink opgeknapt. In de westerse media staat hij model voor een 'modern Afrika vol economisch potentieel'. Ze overladen hem met lofbetuigingen en gunstige leenovereenkomsten.
De hervormingen creëren kansen voor westerse bedrijven om in Ethiopië te investeren, terwijl ze de relatie van Ethiopië met China veranderen. Tijdens een conferentie in Addis Abeba in december 2019 zei Abiy zelfs dat de voorwaarden van de Chinese leningen de Ethiopische economie hadden geschaad.
“Sommigen zeggen dat we meer schuld toevoegen aan de nu al hoge schulden van het land. Maar lenen van het IMF en de Wereldbank is als lenen van een moeder. Wat Ethiopië pijn doet, is lenen van andere bedrijven, of van sommige landen. Zo leende Ethiopië bijvoorbeeld voor de aanleg van een spoorlijn, maar werd ons gevraagd om de schuld terug te betalen voordat de bouw was voltooid,” voegde hij eraan toe, verwijzend naar de door China gesteunde spoorlijn naar Djibouti.
Europese en Amerikaanse bedrijven staan in de rij. In december ontving Abiy de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen. Een maand eerder zei Adam Boehler, de CEO van de U.S. International Development Finance Corporation, de investeringstak van de Amerikaanse overheid, dat Washington "bereid is tot investeringen in Ethiopië van meerdere miljarden dollars".
Dergelijke spraakmakende bezoeken wijzen op de groeiende belangstelling van westerse landen naast China, de Golfstaten en Rusland, die allemaal aan het manoeuvreren zijn geweest om invloed in Ethiopië te verkrijgen sinds de economie van het land ongeveer tien jaar geleden begon te bloeien. Een van de grootste toezeggingen kwam in 2018, met een hulp- en investeringspakket van 3 miljard dollar van de Verenigde Arabische Emiraten, hoewel China en Ethiopië nog steeds stevige handels- en investeringsbetrekkingen onderhouden.
De strategie van Abiy om Beijing tegen het Westen uit te spelen heeft echter zijn grenzen bereikt. Onlangs nam de relatie tussen de VS en Ethiopië een verkeerde wending toen de Trump-regering besloot om de ontwikkelingshulp aan Ethiopië op te schorten en uit te stellen in verband met het vullen van de nieuwe Grand Renaissance Dam aan de oevers van de Nijl. Dit is een essentieel project in de plannen van Abiy voor Ethiopië, maar het besluit van Trump was bedoeld om Ethiopië zover te krijgen om een door Egypte onderhandelde en gesteunde oplossing te accepteren. Trump suggereerde ook dat Egypte de dam uiteindelijk zelfs zou kunnen opblazen als er geen akkoord zou worden bereikt. Op soortgelijke wijze is Beijing de afgelopen jaren begonnen met het verminderen van de bedragen dat het aan Ethiopië uitleent – van 1,47 miljard dollar in de twaalf maanden vanaf juli 2014 tot 630 miljoen dollar in 2017. Nu voelt Abiy zich steeds meer in het nauw gedreven. De economie was al voor COVID-19 in verval, maar Ethiopië wordt nu geconfronteerd met een toenemende economische en sociale crisis. De militaire operatie in Tigray is een wanhopige gok om de politieke macht te centraliseren en het proces voor zijn ambitieuze plannen te versnellen. Uiteindelijk zou de escalatie van het conflict ook de resterende hoop op de democratische hervormingen die hij beweert na te streven, de das omdoen.
Socialisme of barbarij
Abiy's top-down, eenzijdig opgelegde pan-Ethiopische hervormingsinspanningen hebben de hele politieke situatie ernstig gedestabiliseerd en kunnen op de lange termijn leiden tot het uiteenvallen van het land. Dit zal gepaard gaan met barbarij op een onvoorstelbare schaal. Op de eerste zondag na het begin van de conflicten vond een bloedbad plaats waarbij 54 mensen werden gedood op een schoolplein in het dorp Gawa Qanqa. Overlevenden zeiden dat de aanvallers specifiek zochten naar leden van de Amhara-etniciteit en dat de slachtoffers "uit hun huizen werden gesleept en naar een school werden gebracht, waar ze werden vermoord". De meeste slachtoffers waren vrouwen, kinderen en bejaarden, volgens overlevenden die zich in de nabijgelegen bossen verstopten. Op 9 november werden honderden lichamen gevonden in het centrum van Mai-Kadra, een stad in het zuidwesten van de Tigray. Alle slachtoffers leken te behoren tot de Amhara-etniciteit.
Het militaire offensief komt op een moment dat de federale regering geconfronteerd wordt met ernstige crises op meerdere fronten. Naast het bestrijden van de pandemie en het proberen om een met schulden overladen economie te stimuleren, wordt ze geconfronteerd met ontevredenheid binnen de eigen Oromo-etnische gemeenschap. Veel Oromo hebben ook kritiek geuit op het hardhandig optreden van de regering tegen hen, na het etnische geweld dat voortvloeide uit de moord op een prominente Oromo-zanger, Hachalu Hundessa, in juni.
Een langdurige oorlog zal het tegenovergestelde effect hebben van wat Abiy voor Ethiopië voor ogen heeft. Het noordelijke commando van het leger is voornamelijk Tigrayaans en heeft nauwe banden met de TPLF ontwikkeld. Dit verklaart waarom het grootste deel van de federale strijdmacht bestaat uit een veelvoud van etnische legers uit de regionale staten. De Tigrayaanse strijdkrachten tellen tot 250.000 man en hebben hun eigen voorraden aan militaire materialen en tientallen jaren vechtervaring. Het leger heeft grote middelen, een gevechtsharde maatschappij en het heeft controle over grote stukken grondgebied, waaruit zij een gecoördineerde militaire aanval kan organiseren en beginnen. Een van de meest waarschijnlijke mogelijkheden is dat het leger zich opsplitst langs etnische lijnen, waarbij Tigrayaanse officieren overlopen naar de eigen troepenmacht van hun regio. Er zijn aanwijzingen dat dit al gebeurt.
"De versplintering van Ethiopië zou de grootste staatsineenstorting in de moderne geschiedenis zijn," zei een groep voormalige Amerikaanse diplomaten in een verklaring die donderdag [5 november 2020] door het United States Institute for Peace werd gepubliceerd. Dit is een serieuze mogelijkheid.
De huidige oorlog met de TPLF vormt niet alleen een aanzienlijke bedreiging voor de integriteit en de samenhang van de Ethiopische staat en zijn bevolking. De oorlog met de TPLF zou jaren door kunnen gaan zonder duidelijke winnaar. Bovendien is er nog steeds sprake van een sluimerende opstand in West- en Zuid-Oromia. De oorlog zou ook andere groepen elders in het land kunnen aanmoedigen om de wapens op te pakken, met name in gebieden waar veel weerstand bestaat tegen de visie van Abiy.
Tot slot, hoe de oorlog ook afloopt, zal de confrontatie tussen Abiy en de TPLF diepgaande gevolgen hebben. De VN heeft gewaarschuwd voor een grote humanitaire crisis waarbij maar liefst 9 miljoen mensen op de vlucht zouden kunnen slaan. Dit zou nog tientallen jaren doorwerken in Ethiopië en de Hoorn van Afrika. Het zou waarschijnlijk de structuur, het karakter en de identiteit van Ethiopië en de regio voor de komende jaren bepalen. Een volledige oorlog in Ethiopië zou ook ernstige gevolgen hebben voor de zes landen die het land omringen. Het geweld in Tigray zou het nabijgelegen Eritrea in de oorlog kunnen trekken. Eritrea is nu geallieerd met de federale regering van Ethiopië en koestert een lang bestaande wrok jegens de TPLF. Veel veteranen van de TPLF die tussen 1998 en 2000 deelnamen aan de Ethiopisch-Eritrese oorlog maken nu deel uit van de paramilitaire troepen van de regio Tigray.
Deze barbarij is wat het kapitalisme in petto heeft in de periode van zijn doodsstrijd. De mensen in Somalië, Eritrea, Ethiopië en in de Hoorn van Afrika in het algemeen lijden al tientallen jaren onder brute conflicten; een burgeroorlog in Ethiopië kan de barbarij in de regio nog erger maken. De enige uitweg voor de mensen in de regio - en voor het Afrikaanse volk in het algemeen - is de weg van de revolutie. Een succesvolle revolutie in een belangrijk land als Zuid-Afrika of Nigeria zal een baken van hoop zijn voor het hele continent. De arbeidersklasse heeft geen nationaliteit en in Afrika zijn de kunstmatige nationale scheidslijnen nog duidelijker zichtbaar, door de manier waarop ze door de imperialisten zijn opgesteld. Tegelijkertijd zou een socialistische economie die in een deel van Afrika geïsoleerd is, volledig overgeleverd zijn aan de kapitalistische wereldmarkt. Daarom kan een socialistische revolutie alleen maar het begin zijn van een revolutie in geheel Afrika als eerste stap naar een socialistische wereldrevolutie.
Socialisme is internationaal of het is niets. De belangen van de arbeidersklasse in één deel van het continent zijn niet anders dan de belangen van de arbeiders over de hele wereld. Dezelfde uitbuiting en onderdrukking die hier plaatsvindt, vindt overal plaats. Naarmate de crisis van het wereldkapitalisme toeneemt, intensiveert de kapitalistische klasse ook haar aanvallen op de arbeidersklasse om haar winsten te beschermen. Dit is de reden waarom de klassenstrijd overal toeneemt. Marxisten zijn internationalisten. Wij beperken onze organisaties niet tot de kunstmatige grenzen van afzonderlijke naties, maar bouwen een wereldrevolutionaire organisatie voor de verspreiding van de ideeën van het marxisme en de verdediging van de belangen van de arbeidersklasse overal ter wereld.
- vertaald door Joy Vogel