Een kleine 80% van onze atmosfeer bestaat uit stikstofgas (N2). Dit gas is dus voortdurend om ons heen aanwezig en is totaal onschadelijk. Wanneer men het heeft over overmatig “stikstof” worden in feite enkele andere chemische stoffen bedoeld, zogenoemde reactieve stikstofverbindingen: moleculen die stikstof bevatten en reacties aangaan met andere stoffen. Specifiek hebben we het over de stikstofoxides (verbindingen van stikstof en zuurstof) en ammoniak (stikstof met waterstof).
Je kunt het stikstofgas in de atmosfeer zien als een stikstofreservoir van de aarde, waar stikstofatomen in groten getale niet-reactief in aanwezig zijn. Bij verscheidene processen worden er stikstofatomen uit dit reservoir gehaald en opgeslagen in de reactieve verbindingen, die vervolgens verspreid worden en op verschillende manieren een effect hebben op de rest van de wereld.
Menselijk handelen speelt een grote rol bij de vorming van reactieve stikstofverbindingen. Stikstofoxides worden namelijk gevormd als product van een reactie tussen stikstof en zuurstof bij hoge temperatuur en/of druk, omstandigheden waaronder er veel energie aanwezig is om de stabiele gassen N2 en O2 op te breken en de atomen te herschikken tot NOx of N2O. Verbrandingsmotoren, maar eigenlijk alle processen die zich bij hoge temperatuur in de atmosfeer afspelen, zijn daarmee een bron van stikstofoxides. Ammoniak wordt op grote schaal in fabrieken geproduceerd door stikstof uit de atmosfeer te hydrogeniseren, d.w.z. te binden aan waterstofatomen. Het wordt gebruikt als grondstof voor kunstmest en om de zuurtegraad van land en water te verlagen.
Wat is het probleem?
Het toevoegen van reactieve stikstofverbindingen leidt tot de ontregeling van bestaande ecosystemen. Ammoniak uit de landbouw verhoogt de voedingswaarde van het omliggende land, wat ervoor zorgt dat brandnetels en ander onkruid gedijen en andere soorten verdrijven. De biodiversiteit in natuurgebieden, vooral die naast landbouwactiviteiten, loopt daardoor gevaar.
Stikstofoxides verrijken ook het water. Ze zorgen voor explosieve groei aan algen die, wanneer hun onhoudbare extra populatie weer afsterft, leiden tot zuurstoftekort voor de rest van het waterleven. Ammoniak reageert met zuren, neutraliseert ze en verlaagt daarmee de zuurgraad, maar wanneer ammoniak afgebroken wordt, ontstaat er juist salpeterzuur (HNO3). Toevoeging van ammoniak aan de biosfeer zorgt op termijn voor netto verzuring van de omgeving.
Stikstofoxides zijn giftig voor mensen en dieren, dragen bij aan smog, tasten de ozonlaag aan en werken als broeikasgas. Het verwarmende effect dat CO2 heeft op de wereld, door inkomend zonlicht door te laten maar uitgaande warmtestraling vast te houden, heeft NO2 ook, maar dan nog veel sterker.
Het komt dus door menselijk handelen dat er extra veel stikstof uit de atmosfeer omgezet wordt in reactieve verbindingen. Daarom is het belangrijk dat wij als mensheid de productie en distributie van stikstofverbindingen onder controle brengen.
Het PAS
De stikstofproblematiek is bij wetenschappers en beleidsmakers allang bekend, alsmede het feit dat de landbouw de overgrote bron van problematische stikstofverbindingen is. Zoals dat echter gaat onder het kapitalisme, is er geen planning van de economie en zullen bij concrete beslissingen de korte termijn en marktkrachten altijd prevaleren boven collectieve langetermijnbelangen. Het stikstofprobleem wordt al lange tijd in vol bewustzijn gevoed, opdat de industrie kan draaien en de boeren productief kunnen zijn: zó productief dat het kleine Nederland na de VS de grootste exporteur van landbouwproducten ter wereld is. Deze handel steunt op de export van dierlijke producten en daarmee op de intense veehouderij en liberaal gebruik van kunstmest.
In 2015 kwam de Nederlandse overheid met het Programma Aanpak Stikstof (PAS), een beleidskader met regels bedoeld om de ongewenste en overmatige depositie van reactieve stikstofverbindingen in de natuur terug te dringen. Het was een poging van de kapitalistische staat om de belangen van de individuele producenten te temperen teneinde het collectief belang van de kapitalistische klasse als geheel te beschermen. Een significante ontwikkeling hierbij was de toetsing van nieuwe vergunningen aan het PAS. Enkel projecten waarvoor de plannen konden conformeren aan het PAS, konden nog een vergunning krijgen.
De kortetermijnbelangen zijn onmogelijk te temperen onder het kapitalisme, want de concurrentie staat niet stil en de rekeningen moeten worden betaald. In de jaren sinds de invoering van het PAS is het gewoonte geworden om hypothetische, toekomstige herabsorptie of verwijdering van stikstofverbindingen mee te nemen in de berekeningen voor de toetsing van een vergunningsaanvraag. Hierdoor kon formeel aan het kader van het PAS voldaan worden terwijl de materiële realiteit achterbleef. Het was in feite afschuiven op de toekomst, op basis van speculatie: kapitalistische logica in actie.
In 2019 verklaarde de Raad van State dat het meerekenen van hypothetische, toekomstige verwijdering van stikstofoxides bij vergunningaanvragen niet meer was toegestaan. Het resultaat was in grote lijnen voorspelbaar: wanneer op de pof leven plotseling verboden wordt in een cultuur waarin dit de normale gang van zaken is, lopen bestaande plannen acuut vast. Van de ene op de andere dag waren duizenden vergunningen in bouw en landbouw ongeldig en moest het werk worden stilgelegd. Nu staan er plots duizenden bouwbedrijven onder dreiging van faillissement en komen de boeren, die in hun bedrijfsvoering en dus hun bestaan bedreigd worden, in opstand.
Boerenprotesten
Op 1 oktober 2019 vond de eerste actie plaats in een reeks protesten door boeren tegen aangekondigd stikstofbeleid. De onmiddellijke aanleiding was een voorstel van D66-parlementariër Tjeerd de Groot om de Nederlandse veestapel te halveren als oplossing voor het stikstofprobleem. Duizenden boeren reden op tractors naar Den Haag om hun onvrede te uiten en een beleidswijziging te eisen. Ook in andere steden waren manifestaties. De boeren verstoorden opzettelijk het verkeer, wat op 1 oktober tot de drukste ochtendspits ooit leidde, met een record van 1.136 kilometer file.
Revolutie heeft eerder een analyse van de boerenprotesten gepubliceerd, waar we graag naar verwijzen. Wat duidelijk is, is dat de boeren zeker reden hebben om boos te zijn op de overheid, maar dat het nu eenmaal een feit is dat reactieve stikstofverbindingen een probleem vormen en dat de landbouw, die in Nederland bijzonder intensief en productief is, daar de hoofdzakelijke bijdrage aan levert. Een drastische inkrimping van de veestapel is dan ook onvermijdelijk. Zoals we in onze analyse aangeven, is het nodig dat de arbeidersbeweging een programma opstelt om de boeren aan zich te binden, verenigd tegen de Rabobank en de grote supermarkten. Dit vereist hun integratie in een rationeel plan.
De bouwers en PFAS
Op 30 oktober 2019 demonstreerden bedrijfseigenaren uit de bouwsector met hun werknemers. Directe aanleiding was dat ook deze sector als gevolg van de uitspraak van de Raad van State per direct moest stoppen met vele projecten. Ook bouwprojecten hebben een stikstofuitstoot (hoewel veel minder dan de landbouw) en bovendien zorgt de bouw voor de verspreiding van zogenoemde PFAS: poly- en perfluoraklylstoffen. Deze PFAS zijn brandwerende, waterafstotende, moeilijk afbreekbare kunststoffen die in consumentenproducten zoals anti-aanbakpannen gebruikt worden, maar ook in veel industriële middelen. Deze stoffen zijn giftig, accumuleren in levende wezens, zijn niet biologisch afbreekbaar en vormen daarmee een potentieel gevaarlijke bron van milieuverontreiniging. De PFAS waren ook onderdeel van de uitspraak van de Raad van State en dit zorgde voor een acute stop aan bouwprojecten.
Werkers en kleine ondernemers worden getroffen en bedreigd in hun levensonderhoud door de chaotische “aanpak” van de milieuproblemen waar we voor staan. Hun woede is begrijpelijk, evenals de frustratie die veel anderen zullen voelen bij het idee dat ook de verlichting van de schandalige en chronische woningnood in dit land nu stilstaat.
Feit blijft echter dat de problematiek rond reactieve stikstofverbindingen en ook de PFAS een objectief aanwezig verschijnsel is waartegen actie ondernomen moet worden. Doorgaan op de gebaande weg is geen optie; stoppen met bouwen is dat ook niet. Wat we nodig hebben is een geplande economie die uitgaat van de behoeften van de bevolking en zorg voor de omgeving: doen wat gedaan moet, laten wat gelaten kan. Tevens kunnen we veel winnen door bestaande leegstaande woningen en kantoorpanden te onteigenen, om zo woonruimte te realiseren voor woningzoekenden.
De maximumsnelheid
Op 12 november 2019 kwam het kabinet met een pakket maatregelen om het stikstofprobleem op te lossen. Meest opvallend was de verlaging van de maximumsnelheid op alle wegen naar 100 km/u, tussen 6 en 19 uur. Het is een maatregel die dit rechtse kabinet, vooral “autopartij” VVD, liever niet had genomen. Ook de fossiele brandstoffenindustrie, welke een belangrijke machtsfactor vormt binnen de kapitalistische klasse, zal niet blij zijn met de reductie aan brandstofconsumptie die dit met zich mee zal brengen.
Bij een lagere snelheid wordt er per afgelegde meter minder brandstof verbruikt, minder warmte opgewekt en is de temperatuur van de verbranding lager. De verlaging van de maximumsnelheid zal daardoor de productie van reactieve stikstofverbindingen verminderen. Het is echter een doekje voor het bloeden. Het grotere verhaal is dat onze moderne economie volledig afhankelijk is van de auto met verbrandingsmotor. Er is dringend een omschakeling vereist naar elektrische auto's, in combinatie met de verbetering en prijsverlaging van het openbaar vervoer.
Zoals zoveel crises waar de mensheid voor staat, zullen we niet van de stikstofcrisis afkomen zonder radicale herindeling van de economie. Dat moet beginnen met de onteigening en nationalisatie onder werknemersbestuur van de grote monopolies: de banken, de supermarkten, de grote industrie en bouwbedrijven. Alleen door democratische controle over de economie kunnen we productie laten aansluiten bij menselijke behoeften en kunnen we de werker emanciperen zodat deze niet meer afhankelijk is van de anarchie van de markt.
